YEZD

13 Mayıs 2015

Seyahatimizin rotası "Çöl Melikesi" olarak adlandırılan Yezd'e olacaktı. Bu şehri çok merak ediyordum. Yezd şehrinin tarihi çok eskilere dayanıyormuş. Şehir, tarihi İpek Yolu üzerinde olduğundan önemli bir ticaret merkezi olmuş. Bu bölgede M.Ö. 700 yılından bu yana yaşam olduğu tespit edilmiş. İsmiyle ilgili çeşitli rivayetler varmış. Yezd kelimesinin “Allah” anlamına gelen “Yezdan” kelimesinden türetildiği, Sasani kralı Yezdgerd‘e ithafen “Yezdan Gerd” denildiği belirtiliyormuş. Yunanlı tarihçiler “Ayatis”, Müslümanlar ise “Dar’ül İbate” olarak şehri isimlendirmiş. Venedikli seyyah Marco Polo’da anılarında buradan bahsetmiş.

Burası 4000 metrelik bir dağın eteklerinde, etrafı çöllerle çevrili, çöl iklimini yansıtan evleri, rüzgar kuleleri ve antik su kanalları ile sessizliğin sesi olan bir şehir adeta. Şehir Zerdüşt dininin en yoğun yaşandığı bir şehir olup Ateşgah’ıyla, sessizlik kuleleriyle insanı adeta büyülüyor.Daha önce de bahsettiğim gibi çöl iklimi insanları çözüm arayışına itmiş ve böylece Yezd'liler "Kanat" sistemini İran'da ilk olarak uygulayan kişiler olmuş. Bugün bile su sistemleri konusunda Yezd'lilerin uzmanlıklarına güvenilmekte ve ülke çapında daha çok Yezd'liler istihdam edilmekteymiş. 

Yezd, Sasaniler zamanında Zerdüştlerin daha çok yaşadığı bir kentmiş. Arap istilası sırasında da pek çok Zerdüşt Yezd’e gelmiş. Ancak İran devrimi sonrasında bu dine hoşgörüsüzlük yüzünden özellikle Hindistan’a önemli ölçüde göçler yaşanmış.

Birkaç sene önce Nazan Bekiroğlu’nun “Nar Ağacı” adında konusu Yezd’de dahil olmak üzere pek çok şehirde geçen bir romanı okumuştum. Kitapta Zerdüştlerden ve geleneklerinden de bahsediliyordu. O zaman Zerdüştleri aslında hiç tanımadığımızı ve kolaycılığa kaçarak onları “ateşe tapanlar” olarak nitelendirdiğimizi anlamıştım. Bu yüzden de gerçek mekanında bu dini ve ritüellerini görmek bana heyecan veriyordu.

Zerdüştlük Dünyanın en eski tek tanrılı dinlerinden birisiymiş. Bu din yaklaşık olarak 3.500 yıl önce Peygamberi Zerdüşt Espantaman tarafından İran’da başlatılmış. Rivayet odur ki Espantaman 30 yaşlarındayken Tanrı’nın meleği Vohu Mana geliyor ve ona ilk vahiyleri iletiyor. Bu vahiyler 5 bölümden (Yesna, Visperad, Yaşt, Videvdat ve Hurda) oluşan kutsal kitapları Avesta’da toplanmış. 

Zerdüştlük M.Ö. 600 ve M.S. 650 yılları arasında Pers İmparatorluğunun resmi dini olmuş. Bu dine inananlar beden öldükten sonra dirilip tek tanrıları olan Ahura Mazda’nın huzuruna çıkacaklarına ve sorgulanacaklarına inanıyorlarmış. Zerdüştlerin sayısı giderek azalmakta olup Dünya çapında bu sayının yaklaşık 190.000 olduğu tahmin edilmekteymiş.

Zerdüştler doğal elementleri (su, toprak, hava, ateş) kutsal sayıyorlar ve bu yüzden bunların kirletilmemesi gerektiğine inanıyorlar. Ateş dolayısıyla ışık Tanrısal saflığın, temizliğin ve iyiliğin bir sembolü olduğundan ateşe, aydınlığa veya Güneş’e bakarak günde 5 kez ibadet ediyorlarmış. İran’da yaygın olduğu dönemde rahipler sınıfı, askerler, çiftçiler gibi her toplumsal tabakanın kendine has bir kutsal ateşi varmış.

Ateş tapınakları da üç farklı kategoride sınıflandırılıyormuş. Ateş Dadgah, Ateş Adaran (Ateşlerin Ateşi) ve Ateş Behram (Ateşin Zaferi) olarak yapılan bu sıralama aynı zamanda kutsallık anlamında da en alt seviyeden en üst seviyeye doğru sıralamayı anlatıyormuş. Ateş Behramların ateşi 16 değişik ateşin bir araya getirilmesinden oluşuyormuş. Her bir ateş diğerlerine katılmadan önce arındırma işlemine tabi tutuluyormuş ve bu törenleri 32 rahip gerçekleştiriyormuş. Bu sürecin tamamlanmasının bir yıla kadar sürebildiği belirtiliyormuş.

Yezd‘de ziyaret ettiğimiz ateşgah da Ateş Behram yani en kutsal olan ateş tapınaklarındanmış. Bu Ateşgah (Varahram Sunağı) Zerdüşt dininin en önemli ateş tapınaklarından birisiymiş. Binanın mimari yapısı da Hindistan’daki tapınaklara benziyormuş.

Binanın dış yüzünde Zerdüştlerin kuş-adam (Faravahar) sembolü bulunuyormuş. Bu sembol zerdüştler için çok önem taşıyormuş. İranlıların milli şairleri olan Firdevsi’nin mezarında da bu sembol bulunuyormuş. Fravaşi isimli koruyucu meleği temsil eden Faravahar Sembolü Zerdüştlüğün ahlaki prensiplerini ifade ediyormuş. Bu sembolde adamın bir elinde sadakat anlamına gelen bir yüzük varmış ve diğer eli de saygıyı ifade ediyormuş. Yaşlı adamın sağ eli ileriyi, doğru yolu gösteriyormş. Bu aynı zamanda Ahura Mazda'nın yolu da oluyormuş. Üç katlı kanatları ise düşüncede, sözde ve davranışta (humusta, hukukta, huvarşta) saf olunması konusundaki Zerdüşt inancını gösteriyormuş.

Binanın içindeki kapalı alanda yanan kutsal ateş ise 470 yılından beri hiç sönmeden yakılmaktaymış. Bu yanan ateş Ardakan’daki orijinal yerinden 1940 yılında Yezd’e nakledilmiş. Zerdüşt inancına göre ateşin kirletilmemesi gerektiğinden yakmak için kullanılan yakıtlar da yakan kişiler de temiz olmalıymış. Görevli rahipler badem veya kayısı odunlarını ateşe atmakta ve 24 saat süreyle hiç sönmeden yanmasını sağlamaktalarmış. İnsan elinin ve nefesinin kirli olduğuna inanıldığından rahipler ateşi canlandırmak için eldivenlerle ve ağızlarını da kapatarak girmek zorundalarmış. 

Biz de bu ritüele bizzat şahit olduk. Beyaz bir önlük giymiş olan rahibi elinde beyaz eldivenleri, başında bonesi, ağzını ve burnunu kapatan beyaz maskesiyle büyük bir kadehin içindeki ateşe odun atarken görme imkanımız oldu.Camın arkasında olduğundan yansıma yapıyor ve maalesef fotoğraflarda çok net gözükmüyor.

Tapınaktaki tablolarda Zerdüştün büyük boy temsili bir portresi bulunmaktadır. Duvarlarda Zerdüştlerin kutsal kitabı olan Avesta’dan bazı ayetler ve açıklamaları ile birlikte yer almaktadır. 

Burayı gezdikten sonra bir süre de binanın dışını gördük.

Buradaki gezimizden sonra Yezd’de Emir Çakmak Meydanına gittik. Bu Meydanda cami, medrese ve pazardan oluşan tarihi bir külliye bulunmaktadır.

Yeni Cami (Emir Çakmak Mescidi) Safeviler döneminde Yezd Valisi Emir Celalettin Çakmak’ın adına eşi Seti (Bibi) Fatıma Hatun tarafından yaptırılmış ve 841 yılında tamamlanmış. Bu yapı 4 eyvanlı kapısı ve ön tarafında bulunan pek çok küçük kubbe ve kemerleriyle Yezd şehrinin sembolü olmuş. 

Caminin giriş kapısı Çakmak meydanına açılmaktadır. Bu Cami, giriş kapısının (ser-der) tavanında nesih stilinde yazılmış kaligrafileriyle ünlüymüş. Camideki taş işlemelerdeki Vakfname metni gümüş naskh hattı kullanılarak yapılmış. Mihrap bölümü mermerden yapılmış ve bu bölümün etrafına çinilerle Kuran-ı Kerim’den ayetler işlenmiş.

Meydanda yaklaşık 10 metre yüksekliğinde tahtadan yapılmış kocaman bir araç gördük. Rehberimiz bize bunun adının Farsçada "hurma ağacı" demek olan “Nakhl” olduğunu söyledi ve hikayesini anlattı. Şiilikte İmam toplum, devlet ve Müslümanların lideriymiş. Hz. Ali’nin soyundan kendi de dahil olmak üzere on bir imam gelmiş ve bunlar sırasıyla Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Zeynel Abidin, Muhammed Bakır, Cafer Sadık, Musa Kazım, Ali Rıza, Muhammed et-Taki, Ali en-Naki, Hasan Askeri’ymiş. On ikinci imam ise henüz görünmeyen ve geldiğinde dünyaya adalet ve iyilik getirecek olan Muhammed el-Mehdi’ymiş. Şia inancının 3.İmamı olan İmam Hüseyin Muharrem ayının 10. Gününde şehit edildiğinden her yıl bu günde “Taziye” denilen yas törenleri yapılıyormuş. İşte bu Nakhl öldürülen İmam Hüseyin’in tabutunu sembolize ediyormuş. 

Yas törenlerinde Nakhl’ın etrafına siyah örtüler kaplanıyor ve aracın üzeri de kılıçlar, hançerler, bıçaklar, kamalar, meyveler, renkli peçeteler, resimler, yazılar gibi envai çeşit eşya ile donatılıyormuş. İnsanlar bu aracı sokaklarda dolaştırırken ağıtlar yakılıyor ve herkes ağlıyormuş. Yıllar önce bu törenlerle ilgili gazetede bir şeyler okuduğumu hatırlıyorum. İnsanlar bu acıyı paylaşmak için hatta kendilerini yaralıyorlarmış ve kan revan içinde kalıyorlarmış. İşte bu şekilde Nakhl aracı üç tur attırıldıktan sonra bir sonraki sene kullanılmak üzere yine aynı yerine konulurmuş. Bizim Meydanda gördüğümüz Nakhl ise tarihi bir araç olup yaklaşık 400-450 yıllık olduğu tahmin edilmekteymiş.

Meydanda biraz gezdikten sonra Su Müzesine gittik. Su Müzesinde şehrin merkezinden geçen bir Qanat (kanat) yapısının orijinal hali görülebiliyor. Bu Qanat’ın 50 metre kadar derinlikte bulunduğu söyleniyor. Ayrıca Müzede kanat yapımında kullanılan aletler, kanat yollarını gösteren haritalar, eski aletler ve edevatlar sergilenmektedir. Müzeye girildiğinde yukarıdaki kuru havanın yerini rutubetli bir havaya bıraktığını ve ortamın serinlemeye başladığını hissediyorsunuz. İran’da toplam 50 bin kadar kanat bulunduğu tahmin ediliyormuş.

Burayı da gezdikten sonra sıra Mescid-i Cuma’yı gezmeye gelmişti. Cami Mescidi olarak da bilinen bu Cami İran’ın en değerli eserlerinden olup bir mimarlık harikasıymış.

Bu cami 1365 yılında yaptırılmış ve İran’daki camiler arasında minarelerinin 48 metre yüksekliği ile birinci geliyormuş. 

Gökyüzüne doğru zarifçe uzanan Minareler ve kapıdaki mavi çiniler olağanüstü güzel motiflerle bezenmişti. Binanın içinde geniş bir bahçeye açılan bir eyvan bulunuyormuş.

Grubumuz bu geniş alanda yürüyüp Caminin içine girmeye çalışırken bir talihsizlik yaşandı. İsmini hatırlamadığım benim yaşlarımda bir bayan kafası yukarıda çevrenin fotoğrafını çekerken bir tümseği göremediği için takılınca yüz üstü kapaklandı. Neyseki ufak tefek yara bere dışında kadıncağıza önemli bir şey olmadı. Biz turistler bunu hep yapıyoruz. Aman dikkat edelim ve gezerken çevrenin etkisine kapılmadan önümüze de bakar olalım.Bu küçük uyarıyı yaptıktan sonra Camiyi gezmeye devam edelim. 

Cami yapılmadan önce burada bir Zerdüşt tapınağı olduğu yönünde rivayetler varmış. İç süslemelerde bir çok yere küfi yazıyla Allah, Muhammed ve Ali isimlerini yazarken, kubbe kenarındaki motiflere, 4 kozmik gücü simgeleyen Dünyanın bilinen en eski sembollerinden olan Svastika'yı da zarif bir şekilde eklemişler. Antik dünyanın Svastikada simgeleşen 4 kozmik gücü, Zerdüştlerin 4 temel elementine tekabül etmekteymiş. 

Svastika sembolü, Hinduizm, Budizm ve Cainizm'e göre kutsalmış. Kökeni Mayalar, Navarrolar ve Sümerler gibi pek çok antik uygarlığa dayanıyormuş. Bilinen ilk kullanımı ise M.Ö. 12.000'li yıllara kadar gidiyormuş. Vişnu'nun 108 sembolünden birisi olup kolları saat yönünde dönük olan şekliyle, başarı ve uğurun yanı sıra hayatın kaynağı olan güneş ışığını simgeliyormuş. Kolları ters yöne dönük şekli ise geceyi ve uğursuzluğu ifade ediyormuş.Bir camide böyle bir sembolü görmek bana ilginç geliyor. 

Üzeri mozaik fayansla kaplı kubbesi türünün en güzel örneklerinden birisiymiş. Caminin içi de dışı gibi çok güzeldi. Mihrap mozaik fayansla kaplıymış. Duvarlarda çok değerli çini işlemeleri varmış. Buradaki el yazmaları ise bir kütüphanede muhafaza ediliyormuş. 

Ayrıca bu camide Cuma günleri gerçekleştirilen bekar kadınlara yönelik bir çöpçatanlık uygulaması da varmış. Kadınlar bir asma kilitle minareye çıkıp anahtarını bahçedeki erkeklere doğru fırlatırmış. Anahtarı alan erkek kadınla buluşur ve tatlı ısmarlarmış. Bu şekilde tanışan çiftler yaygın inanışa göre mutlu bir evlilik yaparlarmış. Bu hikayeleri dinleyerek ve caminin mistik havasını soluyarak yüksek tavanların ve mavi rengin verdiği içsel dinginliği yaşadık.

Burayı da gezdikten sonra rehberlerimiz hem biraz dinlenmemiz hem de halılarını görmemiz için bizleri bir halıcıya götürdü. Halılardan önce binanın terasına çıkarak orada çeşitli açılardan Yezd manzarasını seyrettik.

Daha sonra yine çay ikramı eşliğinde halıları gördük. Ancak grubumuzdakiler halı kotalarını İsfahan’da doldurdukları için burada halı alan olmadı. Daha önce de belirttiğim gibi hem fiyat hem de çeşit olarak İsfahan daha iyiydi. 

Artık akşam olmak üzereydi. Meydana geri döndük ve insanların güneşin etkisi kalmayınca meydanın ortasına oturup piknik yaptıklarına şahit olduk. Yezd gördüğümüz diğer İran şehirlerine göre daha mutaassıp gözüküyordu. Kara çarşaflı kadınların çokluğu ve giyim kuşamın çok daha fazla yoksulluğu çağrıştırdığı bir şehirdi.

Buranın tatlıları ve pastaları çok meşhurmuş. Rehberlerimiz de gelmişken hem kendileri için alışveriş yapmak hem de bize burayı tanıtmak istediler. Hajk Halife Ali Rahbar isimli dükkan gerçekten meşhur bir yer olmalı ki ana baba günüydü. Biz de içeriklerine bakarak damak zevkimize uygun olan şimdi ismini hatırlamadığım pastalardan almaya çalıştık. Behnam almış olduğu tatlılardan ve pastalardan bize de tattırdı. Yediklerimiz çok da bize yabancı gelmeyen tatlardı.Bademli olanlarını özellikle çok beğendim. 

Alışverişimizi de yaptıktan sonra rehberlerimiz bizi özel bir kulübe götürdü. “Club Zurkhaneh” olarak tanıtılan ve bir çeşit spor olan bu etkinliğin yapıldığı yerde kapıda “Saheb A Zaman Club” yazıyordu. “Zurkhaneh” güç, kuvvet evi anlamına geliyormuş. Burası 1580 yıllarında inşa edilmiş ve orijinal hali aslında su deposuymuş. Bunu merdivenlerden daha aşağıya inerek bizzat gördük. Binada 29 metre yüksekliğinde oval bir tavan ve 5 bad-gir bulunuyormuş. 

Önce uzun süre vücutlarını ısıtmak için jimnastik hareketleri yaptılar, lobut çevirdiler. Sonra seyirci de biraz artınca gösteriye başladılar. Yüksekçe bir yerde bir adam tef çalarak ritim tutuyor diğeri de dua gibi bir şeyler okuyordu. Tefin ritmi arttıkça sporcular da hızlanıyordu. Sporcular her yaştan olabiliyormuş. Biz de ufağı 6-7 yaşlarında küçük bir çocuğu yaşları 13 ile 25 arasında değişen yaklaşık 10 kişiyi izledik. Bunlar işlemeli ve oldukça değişik uzun şortlar giymişlerdi. Yaklaşık yarım saat izledik ama bir süre sonra sıkıldık. Bu tür gösteriler çok uzun sürüyormuş.

Grubumuz dışarı çıkınca rehberlerimiz de bizi yemek yiyeceğimiz Mehr Traditional Restaurant’a götürdüler. Ortam çok otantikti ve güzel de bir müzik gösterisi izledik. Yemeklerimiz açık büfe servis ediliyordu. Yemek Salonunun ortasında da bir havuz vardı. Grubumuzdan şimdi ismini hatırlayamadığım bir kişi yemek alırken yine bir talihsizlik yaşadı ve sanırım havuzun ıslaklığı yüzünden ayağı kayarak bacağını incitti. Kalan günlerimizde gezerken biraz zorlandı ama neyse ki büyük bir kırık çıkık sorunu olmamıştı.

Yemekten sonra otobüsümüz bizi kalacağımız otele götürdü. İsmini hatırlamıyorum ama İran turunda en çok beğendiğimiz otel oldu. Yeri gelmişken bir konudan da söz etmek istiyorum. Bizim klozetlerimizde taharet muslukları vardır. İran’daki otellerde taharet için çok değişik uzun hortumlar kullanılıyor. Bana ilginç geldiği için yazma gereği duydum.

14 Mayıs 2015

Sabah erkenden yollara düştük. Yolumuz uzun ve sıcak geçecekti. Giderken önce Sessizlik Kulelerine (Dakhma) uğradık. Zerdüştler daha önce de bahsettiğim gibi toprağı kutsal addediyorlar ve toprağın kirlenmemesi için de ölülerini defnetmiyorlar, havayı ve ateşi kirletmemesi için yakmıyorlar, suyu kirletmemesi için de suya atmıyorlar. Bu yüzden eskiden ölülerini sessizlik kuleleri denilen ve yüksek yerlerde bulunan üstü açık alanlara akbabaların parçalaması veya doğal bozulma için korumasız bir şekilde bırakıyorlarmış. Rahiplerle birlikte Zerdüştler o sıcakta kıvrıla kıvrıla giden patikadan ölülerini taşıyarak bu kulelere tırmanırlarmış. 

Ölülerin yakınları ayrılıp evlerinde beklerken Nasellar denilen din görevlileri bir delikten kuşları izleyerek önce nereyi parçaladıklarını gözlerlermiş. Önce ölenin sağ gözünü parçalarlarsa iyi bir yere yani cennete sol gözünü parçalarlarsa kötü bir yere yani cehenneme gideceğine inanılırmış. Parçalanma ve bozulma tamamen oluncaya kadar yaklaşık bir yıl beklenip kalan kemikler toplanır ve su geçirmeyen lahitlere konulurmuş. Ancak bu uygulamalar daha Şah Rıza Pehlevi zamanında yasaklanmış. Behnam, Hindistan’da yaşayan Zerdüştlerden bazılarının bu geleneği halen yaşattıklarını söyledi. Günümüzde de bu gelenek yasak olduğundan Zerdüştler ölülerini yine toprakla ve suyla temas etmemesi için beton mezarlara gömüyorlarmış. 

Sessizlik Kuleleriyle birlikte Yezd seyahatimizin de sonuna gelmiş olduk. Şimdi istikametimiz antik şehir Persepolis olacak. İlginizi çekiyorsa bu bölümü de okumanızı tavsiye ederim.